“Энержи ресурс” ХХК-ийн эзэмшилд байсан Тавантолгойн чулуун нүүрсний ордын тусгай зөвшөөрлийн төрийн оролцооны хувийг авах хэлэлцээрийг С.Баярын тэргүүлсэн Засгийн газар 2007 оны сүүлчээр эхлүүлж, тус ордын 96 хувийг төрийн мэдэлд шилжүүлж, 4 хувийг “Энержи ресурс” ХХК-д үлдээсэн байдаг. Тавантолгойн бүлэг ордын 4 хувь болох Ухаа худагийн хэсгийг хувийн хэвшилд яагаад үлдээчихэв? С.Баярын Засгийн газрын энэ шийдвэр хууль зөрчсөн үү? Хэрэв зөрчсөн бол “гол буруутан” нь яг хэн бэ? Энэ сэдвийг улс төрчид тойрон эргэж, иргэдийн дунд ч багагүй эргэлзээ, хардлага төрүүлсэн нь нийгмийн сүлжээн дэх олны сэтгэгдлээс илэрхий харагдана. 

Эдгээр болон холбогдох өөр олон асуултанд хариулт өгөх ёстой хүн нь Монгол Улсын 25 дахь Ерөнхий сайд С.Баяр юм. Тавантолгойн бүлэг ордын 96 хувийг төрийн эзэмшилд авсан, Ухаа худагийг хувийн хэвшилд нь үлдээсэн тухайн цаг үеийн баримтуудыг эмхэтгэн “Тавантолгойн цагаан толгой” хэмээх зузаан товхимол гаргасных нь дараа сэтгүүлчид түүнтэй уулзаж, ярилцсан юм.

-Л.Оюун-Эрдэнийн Засгийн газрын 2025 оны 2-р сарын 17-ны өдрийн хуралдаанаар Ухаа худагтай холбоотой асуудлаар санал, дүгнэлт гаргах Ажлын хэсэг байгуулж, ахлагчаар нь Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд О.Алтангэрэлийг томилсон. “Ухаа худагийн талаар С.Баярын Засгийн газрын гаргасан шийдвэр нь Үндсэн хууль болон холбогдох бусад хуулийг зөрчсөн” гэж О.Алтангэрэл сайд удаа дараа мэдэгдсэн. 
-Ухаа худагийн талаар сайд асан О.Алтангэрэл олон удаа мэдэгдэл хийсэн. “Хууль зөрчсөн” гэснийхээ дараа “Улсад учруулсан хохирлоор нь авч үзэх юм бол Эрүүгийн хуульд заасан хэд хэдэн гэмт хэргийн шинжийг агуулж байна” гэж мэдэгдсэн. Дараа нь “Монгол Улсад онц хэмжээний хохирол учруулсан байж болзошгүй, тодорхой этгээдүүдтэй холбоотой асуудлыг хууль хяналтын байгууллагаар шийдвэрлүүлэх нь зүйтэй” гэж чангалсан. Тэгснээ “Ухаа худагийн асуудлыг” УИХ-ын чуулганаар оруулан хэлэлцүүлнэ гэж мэдэгдсэн. Дараа нь “Тавантолгойн стратегийн орд газарт холбогдох баримт бичгүүдийн эмхэтгэл” гэсэн нэртэй хоёр боть ном гарган тараасан. Ийнхүү удаа дараа сүржин мэдэгдэл хийж, хоёр боть зузаан ном тараасан нь “Ухаа худагийн асуудлаарх С.Баярын Засгийн газрын гаргасан шийдвэр нь Үндсэн хууль болон холбогдох бусад хуулийг зөрчсөн тул эрүүгийн хариуцлага хүлээх ёстой“ гэсэн санааг олон түмэн болон шийдвэр гаргагчдын дунд урьдчилан суулгах зорилготой байсан нь тодорхой харагдсан.

-Ухаа худагийг Энержи ресурс ХХК-д өгөхдөө танай Засгийн газар хууль зөрчөөгүй гэдгийг нотлох гэсэндээ  “Тавантолгойн цагаан толгой” гэх энэ товхимлыг гаргасан юм уу, Та?
-Манай Засгийн газар хууль зөрчөөгүй. Ажил хийхэд алдаа гардаг тул би өөрөө болон миний удирдаж байсан Засгийн газар алдаа мадаг гаргасан байхыг үгүйсгэхгүй. Харин хууль бол зөрчөөгүй. Ухаа худагийн асуудлаар ч, өөр бусад асуудлаар ч хууль зөрчиж байгаагүй. Хэрэв хууль зөрчсөн бол энэ нь Засгийн газар огцрох эрх зүйн гол үндэс шалтгаан нь болдог. Гэхдээ “хууль зөрчөөгүй” гэж зүгээр хэлэх нь хангалтгүй. Үүнийгээ нотлох ёстой. Баримт түшиж, хуулийн тодорхой зүйл, заалт эшлэн байж үүнийгээ нотлох ёстой.

Нотлохын тулд “Тавантолгойн цагаан толгой” гэх энэ товхимлыг гаргах хэрэгтэй болсон. Тэрнийгээ та нөхдөд өнөөдөр тарааж буй маань энэ. Хүн хийсэн ажлаа хариуцах ёстой. Хожим орой ч гэсэн хариуцах үүрэгтэй. Тэр тусмаа улсын Ерөнхий сайд байсан хүн. Хийсэн гайгүй ажлыг маань “эрүүгийн гэмт хэргийн” хэмжээнд авч үзэн гүтгэж байгаа бол бүр үзэлцэх ёстой. Үзэлцэж эхэлж байгаа маань энэ.

-Та энэ товхимлоо О.Алтангэрэл сайдын гаргасан “Тавантолгойн стратегийн орд газарт холбогдох баримт бичгүүдийн эмхэтгэл”-д хариу барих байдлаар гаргаж байгаа юм уу? Ерөөс хэнд зориулсан товхимол юм бэ?
-Энэ товхимол маань үйл явдалтай роман, уянгын яруу найраг биш учраас уншихад жаахан уйтгартай байж мэднэ. Олон янзын албан баримт, тэдгээр баримтын үндсэн дээр хийсэн дүгнэлт, харьцуулалт байгаа.  Харин Таван толгой, Ухаа худаг гэх сэдвийг сонирхсон хүнд, ялангуяа сэтгүүлч та нөхөд, шийдвэр гаргагч, судлаач нар эргүүлж тойруулж үзвэл хэрэг болж мэдэх баримт юм. Эдгээр баримт нь үнэн зөв, бүрэн бүтэн баримт юм. Үүнийгээ “Тавантолгойн цагаан толгой” гэх энэ товхимлын дэд гарчиг болгон нүүрэнд нь бичсэн байгаа нь энэ.  

-“Тавантолгойн цагаан толгой” гэх таны энэ товхимол сайд асан О.Алтангэрэлийн эмхэтгэлээс юугаараа ялгаатай вэ? Нэг асуудлаар өөр өөр баримт хоёр талаас гаргаж тавиад байгаа юм уу?
-Шулуухан хэлэхэд, О.Алтангэрэл сайдын гаргасан эмхэтгэлд Таван толгой, Ухаа худагтай холбоотой олон чухал баримт оруулаагүй орхигдуулсан. Тиймээс “эмхэтгэл” гэхээсээ “түүвэр зохиол” болсон гэж би үздэг. Ингэж орхигдуулсан нь санаатай, санаагүй үйлдэл байсныг нь лавтай хэлж мэдэхгүй. Гэхдээ л хагас дутуу баримт, мэдээлэл дээр үндэслэж хийсэн дүгнэлт дутуу, өрөөсгөл болох нь тодорхой. Тиймээс орхигдуулсан албан баримтыг гүйцээж, бүрэн дүүрэн болгох шаардлагатай байсан. Энэ бол нэлээд цаг авсан нүсэр ажил болсон.

Хийсэн гайгүй ажлыг маань “эрүүгийн гэмт хэргийн” хэмжээнд авч үзэн гүтгэж байгаа бол бүр үзэлцэх ёстой. Үзэлцэж эхэлж байгаа маань энэ.

Өнгөрсөн хавраас би товхимлоо хийж эхэлсэн. Архивын тоостой цаастай зууралдсаар харшил хөдлөөд зовлонтой юм болсон. Гэхдээ л энэ ажлынхаа ард нь гарсан. Дутаасан баримт бүхнийг олох, судлах, харьцуулж үзэх, дүгнэх, тэр дүгнэлтээ цаасан дээр буулгах хэрэгтэй болсон. 17 жилийн өмнөх явдал учраас заримыг нь мартсан байна лээ, бүгдийг нь ухаан санаандаа сэргээх хэрэгтэй болсон. 100 хувийн бүрдэл болсон гэж арай хэлж чадахгүй, ямартай ч 90 гаруй хувьтай болсон. Зарим материал нь олдоогүй, үүнийг би үргэлжлүүлж хайна, заавал олно гэж бодож байгаа.

-Таны хайсан жишээлбэл ямар материал олдоогүй вэ?
-За, би жагсаалтаа харъя. Энэ байна. 2008 оны хаврын чуулганаар УИХ-ын байнгын хороо, чуулганы нэгдсэн хуралдаанаар хэлэлцсэн асуудлын хураангуй тэмдэглэл, тухайн чуулганы үйл ажиллагааны талаарх нэгдсэн танилцуулга, Ерөнхий аудиторын 2012 оны 3 дугаар сарын 15-ны өдрийн 21 дүгээр тушаалаар баталгаажуулсан аудитын тайланг Улсын Их Хурлын байнгын хороо, чуулганаар хэлэлцүүлсэн тэмдэглэл, Засгийн газраас 2007 оны 7 дугаар сарын 10-ны өдрийн албан бичгээр Улсын Их Хуралд өргөн мэдүүлсэн Энержи ресурс ХХК-тай Тавантолгой ордыг ашиглах талаар байгуулах Хөрөнгө оруулалтын гэрээний төслийг хэлэлцүүлэгт бэлтгэхтэй холбоотойгоор Улсын Их Хурлаас ажлын хэсэг байгуулж байсан баримт зэрэг хэд хэдэн чухал материал олдоогүй. Эдгээр материалыг УИХ-ын Тамгын газраас “Манайд байхгүй байна” гээд надад гаргаж өгөөгүй. Эдгээр материал дотор О.Алтангэрэлийн яриад байсан зүйлийг үгүйсгэх, миний ярьж буйг нотлох зарим чухал баримт байх учиртай юм.

ГОЛ НЬ ХЯТАДЫН ЭДИЙН ЗАСАГ ИД ХУРДАА АВЧИХСАН. МОНГОЛ УЛС ХАЖУУД НЬ, ТҮҮХИЙ ЭД НЬ ОЙРХОН. ТЭР УТГААР МОНГОЛ МАШ СОНИРХОЛТОЙ, ЗАЛУУСЫН ЯРЬДГААР “СЕКСИ” ХАРАГДДАГ БАЙСАН БИЗ

-Та Ерөнхий сайд болонгуутаа л Тавантолгойн орд газрын асуудлыг барьж авсан гэж ярьсан байсан. Танай Засгийн газар Тавантолгойн ордын асуудлыг яагаад ингэж яаран шийдэх шаардлагатай болсон юм бэ? Дараа дараагийн Засгийн газар, бүр хойч үедээ энэ асуудлаа үлдээж болоогүй юм уу?   
-Даруй шийдэх шаардлага тулгарсан. Яагаад гэвэл, манай өмнөх Засгийн газар Тавантолгой ордыг бүхэлд нь Энержи Ресурс компанитай хамтарч эзэмших, чингэхдээ төр 50 хувь, Энержи Ресурс 14 хувь, үлдсэн 36 хувьд гадаадын хөрөнгө оруулалт татах Хөрөнгө оруулалтын гэрээний төслийг УИХ-д өргөн барьсан байв. Энэ төслийг УИХ-ын 2008 оны намрын чуулганаар хэлэлцэхээр төлөвлөсөн байсан. Би андуураагүй бол тэр чуулганаар хэлэлцэх асуудлын 22-рт оруулсан байсан санагдана. Манай Засгийн газар ажлаа амарчилж, элдэв хэл амнаас хол байя гэсэн бол энэ хувилбараар явж болох л байсан. Гэвч бид энэ замаар яваагүй. Энэ замаар явахгүй байх учир шалтгаан олон бий. М.Энхболд Ерөнхий сайдын үед Хөрөнгө оруулалтын тэр гэрээний  нөхцөл олон түмэнд дэлгэгдээгүй байсан. Харин энэ төслийг УИХ-аар хэлэлцэхийн өмнө Тавантолгойн 14 хувь нь хувийн компанид очих тухай гадуур яриад, хэвлэлд бичээд эхэлсэн. Энэ сургийг дуулчихаад л төв талбайд “Тавантолгойг 100 хувь төрийн мэдэлд авъя” гэж МоАХ, Иргэний хөдөлгөөнийхөн жагсаад, тэр үеийн Ерөнхийлөгч Н.Энхбаяр шаардаад байсан болов уу. 

Ерөнхий сайд болоод би гадна, дотны хүмүүстэй уулзаад энэ хувилбарыг тийм ч үр бүтээлтэй хувилбар биш юм байна гэдгийг ойлгосон. Яагаад гэвэл тэр үед энэ төсөлд хөрөнгө оруулах мөнгө төрд байгаагүй. 2008 онд банкны, хүнсний хоёр хямрал зэрэг нүүрлээд, хорголоо тоолох шахаж байсан үе. Гаднаас л орж ирэх мөнгөнд найдаж таарна. Гэтэл 36 хувьд гаднаас хөрөнгө оруулагч олдохгүй нь тодорхой болсон. Тэгээд ч гадны хөрөнгө оруулагч нар эсвэл Монголын төртэй, үгүй бол хувийн хэвшлийн аль нэгэнтэй нь хамтарвал хамтаръя. Хоёулантай нь зэрэг хамтрах нь гэрээг гурван талт болгож, гэрээний нөхцлийг үлэмж бүрхэг, будлиантай болгоно гэж болгоомжилж байв. Тэрнийгээ ч бидэнд шулуухан илэрхийлж байв. Тэгэхээр өмнөх Засгийн газрын өргөн мэдүүлсэн төслийг татаж авахаас өөр аргагүй болсон.

-Төслөө татаж авлаа гэхэд Танд ямар боломжит хувилбар байсан бэ?
-Би анхандаа Тавантолгойн ордыг бүхэлд нь төрийн мэдэлд авъя гэж бодсон. Гэвч бүтээгүй. 2007 оны 11-р сард Ерөнхий сайд болсон даруйдаа “Энержи Ресурс”-ын удирдлагатай хэд хэд уулзсан. Монгол жижигхэн юм чинь бид бие биеэ танина. Заримтай нь бүр найз нөхөд. Би тэдэнд хандан “Тавантолгойн ордыг бүхэлд нь хувийн хэвшил олборлоод, ашиглаад явна гэвэл бүтэхгүй, олон нийтийн хандлагыг хар л даа. Таван толгойг хувааж жижиглэх нь буруу болно. Танайхаас гадна тэнд орон нутгийн Тавантогой, Дайцуки гэх компаниуд байна. Хувийн ганц хоёр компани Тавантолгойн энэ том ордод эзэн суухыг зөвшөөрөх нийгмийн сэтгэлгээ манайд байгаа юу? Үгүй байна. Тиймээс та нар энэ ордоо бүхэлд нь төрдөө өгчих. Нөгөө хоёр компанитай ч бид ярина гэж байгаа. Оронд нь өөр орд газар ав. Тавантолгойгоо том чигээр нь том төсөл болгох гээд үзъе. Засгийн газар олон улсын тендер зарлаад зөвхөн нүүрсээ зарах биш, нүүрс химийн цогцолбор байгуулах олон улсын консорциум байгуулах чиглэлээр ажиллая” гэлээ.

Ингэж ярих үндэс шалтгаан надад байсан тухай би түрүүн хэлсэн. Тэр үед хэдийгээр улсын маань эдийн засаг, төсвийн нөхцөл байдал муу байсан ч түүхий эдийн үнэ өсөж байв. Гол нь Хятадын эдийн засаг ид хурдаа авчихсан үе. Монгол Улс хажууд нь, түүхий эд нь ойрхон. Тэр утгаар Монгол маш сонирхолтой, залуусын ярьдгаар “секси” харагддаг байсан биз. Ерөнхий сайд миний өрөөний үүдэнд уул уурхайн дэлхийн том компанийн удирдлагууд ирээд “Монголд хөрөнгө оруулъя, түүн дотроо Оюутолгой, Тавантолгойд оруулмаар байна” гэдэг байсан. Тэр талаасаа сайхан үе. Цагтаа Тавантолгойн лицензийг орхиод гарсан “BHP Billiton”-ы төлөөлөл хүртэл “Бид дэндүү яаран гарч буруу юм хийсэн байна” гээд уулзаж л байсан. Бразилийн Вале, Их Британийн Англо Американ, Австралийн Рио Тинто зэрэг дэлхийн томчууд ирсэн. Ирээд Ерөнхий сайд надтай, Уул уурхайн болон Сангийн сайдтай уулзъя гэдэг байсан үе.

Ухаа худагийн асуудлаар нээлттэй сонсгол хийгээсэй билээ. Тийм сонсгол хийвэл  Ерөнхий сайд байсан хүний хувьд Засгийн газрынхаа яам, агентлагийн холбогдох хүмүүстэй очоод, баримт дэлгэн шулуухан ярилцмаар байна. 

Гэтэл миний дээр хэлсний хариуд Энержи Ресурс компаниийн эзэд Үндсэн хуулийн 5.2.-ын “Төр нь нийтийн болон хувийн өмчийн аливаа хэлбэрийг хүлээн зөвшөөрч, өмчлөгчийн эрхийг хуулиар хамгаална” гэсэн заалтыг урдаа бариад шууд л “үгүй” гэсэн. Тиймээс хэлэлцээ хийх шаардлагатай болсон. Яагаад гэвэл, Ашигт малтмалын тухай хуулийн 5.4 гэх алдарт зүйл бий. Тэр зүйлд юу гэж заасныг та нар мэдэх үү? Тэр заалтыг нь би та нарт одоо сануулъя. “Улсын төсвийн хөрөнгөөр хайгуул хийж нөөцийг нь тогтоосон стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын ордыг хувийн өмчит хуулийн этгээдтэй хамтран ашиглавал төрийн оролцооны хэмжээ 50 хүртэл хувьтай байж болох бөгөөд уг хэмжээг төрөөс оруулсан хөрөнгө оруулалтын хэмжээг харгалзан орд ашиглах гэрээгээр тодорхойлно” гэж заасан.

Хуульд буй “50 хүртэл хувь” гэсэн заалтаас илүүг төрийн мэдэлд авъя гэвэл хэлэлцээр хийж, ойлголцохоос өөр аргагүй. Хэлэлцээр хийх Засгийн газрын багийг Х.Наранхүү сайд ахалсан. Хэлэлцээр гурван сар үргэлжилсээр, талууд тулж нэг хэсэг муудалцан, эвлэрч нэг хэсэг ярилцаж байгаад эцэст нь 96 хувийг нь төр авч, 4 хувийг нь тэдэнд үлдээхээр  шийдсэн түүхтэй.

-Ухаа худагийн ордыг Засгийн газрын тэмдэглэлээр өгсөн нь хууль зөрчсөн гэж таныг шүүмжилсэн байна билээ. Та “Тавантолгойн цагаан толгой” номдоо Ухаа худагийг хувийн хэвшилд өгөхдөө хууль зөрчөөгүй гэдгийг баримтаар нотлон оруулсан гэж байна. Тэгэхээр энэ асуудлыг хууль, шүүхийн байгууллагаар эцэслэн шийдүүлж болдоггүй юм уу?
-“Ухаа худгийн асуудлаар баримт дэлгэж байгаад олны өмнө мэтгэлцэх, эсвэл хууль, шүүхийн байгууллагаар асуудлаа шийдүүлэхэд бэлэн шүү” гэж өнгөрсөн хавар би түйтэрт жиргэсэн. О.Алтангэрэлийн ахалсан ажлын хэсгийн нэг гол алдаа байдаг… Алдаа ч гэж дээ, шулуухан хэлэх юм бол гол заль мэх нь хэдэн үгэнд оршидог. “С.Баярын Засгийн газар Энержи Ресурс компанид тусгай зөвшөөрөл олгосон. Олгохдоо Засгийн газрын тогтоолоор биш, тэмдэглэлээр олгосон” гэж яриад байгаа. Мэдэн будилж байгаа санаатай. Гэтэл манай Засгийн газар аль нэг компанид тусгай зөвшөөрөл олгоогүй. Харин тэр компанийн эзэмшилд нь байсан 6 тусгай зөвшөөрлийн 5 нь төрийн мэдэлд шилжүүлэн авч, 1 нь тэр компанид нь үлдээсэн байдаг. 

Энержи Ресурс компани Тавантолгойн нүүрсний ордын Ухаа худаг, Бор толгой, Шар тээг, Баруун Зүүн Цанхи гэх мэт нийт зургаан талбайг ашиглах тусгай зөвшөөрөл хэдэн жилийн өмнөөс ч билээ эзэмшиж байсан гэдэг. Манай Засгийн газар 2008 оны 3 дугаар сард “Тавантолгойн орд газрын тусгай зөвшөөрлийг буцаан авах талаар Энержи ресурс ХХК-тай байгуулах гэрээнд гарын үсэг зурах тухай” асуудлыг хэлэлцсэн. Тус компанитай хийсэн хэлэлцээрийн үр дүн хангалттай болсон гэж үзээд, уг гэрээнд гарын үсэг зурахыг Үйлдвэр, худалдааны сайд Х.Наранхүүд даалгасан.

Засгийн газрын хуралдаан бүрийн эцэст хэлэлцсэн асуудлын тэмдэглэл гардаг. Хэлэлцсэн асуудлын сэдэв, онцлогоосоо хамаарч нийтийг хамарсан эрх зүйн хэм хэмжээ, зохицуулалт тогтоох шаардлагатай гэж үзвэл Засгийн газрын тогтоол, эсвэл Ерөнхий сайдын захирамж гардаг. Засгийн газрын хуралдааны явцад шийдвэрлэсэн бусад асуудлыг, ялангуяа тодорхой байгууллага, албан тушаалтанд үүрэг даалгавар өгсөн, эрх олгосон нэг удаагийн үйлчлэлтэй асуудлыг Засгийн газрын хуралдааны тэмдэглэлээр холбогдох байгууллагад нь хүргүүлдэг журамтай юм. Тэр журам нь одоо ч хэвээр.

Засгийн газрын тэр шийдвэрийг “Үйлдвэр, худалдааны яам, Ашигт малтмал, газрын тосны хэрэг эрхлэх газарт” гэж хуралдааны тэр тэмдэглэлээ хаяглаад хүргүүлсэн. Дахин хэлэхэд, Засгийн газрын хуралдааны тэр тэмдэглэлээр Үйлдвэр, худалдааны сайдад гарын үсэг зурах эрх олгосон. Тэрнээс О.Алтангэрэлийн мэдэгдсэнчлэн, аль нэг “орд газрыг хувийн хэвшилд олгох” асуудлыг шийдсэн юм биш. Асуудлыг “улстөржүүлэхийн” сонгодог жишээ энэ мөн. Хөндлөнгийн хүнд сонсогдохдоо аль болох сүртэй байх ёстой юм биз дээ. Ухаандаа, “УИХ-аар оруулаагүй, Засгийн газраар шийдэхдээ тогтоолоор биш, зүгээр нэг тэмдэглэлээр шийдчихлээ. Ард түмний баялгийг арай л дэндүү үрэн таран хийж байна” гэсэн агуулгатай улс төржилт явсан.

-Ерөнхий сайд асан, УИХ-ын гишүүн Л.Оюун-Эрдэнэ Ухаа худаг дээр хянан шалгах УИХ-ын түр хороо байгуулах санал гаргасан. Үүнийг Та юу гэж бодож байна вэ?
-Ухаа худагийг хянан шалгах түр хороо байгуулах тухай саяхнаас л яригдаад эхэлсэн. Уг нь яг ийм чиглэлтэй ажлын хэсэг байгуулсан тухайгаа өнгөрсөн хавар О.Алтангэрэл сайд ээлжит мэдэгдэл хийж байхдаа хэлсэн. Нэг асуудлаар УИХ-ын хоёр бүтэц байгуулахын учир, ач холбогдолыг нь би ойлгоогүй. Гэхдээ тэр түр хороо нь байна уу, ажлын хэсэг нь байна уу, хамаа алга. Ухаа худагийн асуудлаар нээлттэй сонсгол хийгээсэй билээ. Тийм сонсгол хийвэл  Ерөнхий сайд байсан хүний хувьд Засгийн газрынхаа яам, агентлагийн холбогдох хүмүүстэй очоод нүүр нүүрээ харж байгаад шулуухан ярилцмаар байна. Энэ асуудлыг олон жил улстөржүүлсээр ирсэн. Ухаа худаг гэх нүүрсний орд газрыг хэн нэгэн хууль бусаар өгч, авсан юм шиг гүтгэлэгт цэг тавих цаг аль хэдийнээ болсон. Ямар нэгэн хардлага сэрдлэг, хариултаа аваагүй асуулт бүү үлдээсэй билээ гэж хүсэж байна. Тэгэхгүй бол дахин 10-15 жил энэ асуудлыг улстөржүүлэх гэж оролдсоор байх болно. 

-Та сая “түр хороо нь байна уу, ажлын хэсэг нь байна уу, хамаа алга. Ухаа худагийн асуудлаар нээлттэй сонсгол хийгээсэй билээ” гэж хэллээ. Гэтэл нөгөө тал Ухаа худагийн асуудлаар нээлттэй сонсгол хийснээр ямар нэг хэрэг илрүүлэх гээд байна уу? Хууль зүйн өмнөх сайд О.Алтангэрэлийн эмхэтгэн гаргасан баримтуудыг ухаж таарна, эндээс үнэхээр “юм” олдох уу? Ийм сонсгол хийхийн ач холбогдол нь юу гэж Та бодож байна вэ?
-Тэр тал яг юу бодож, юу сэдэж байгааг би мэдэхгүй. Таамаглал төдий л гаргаж болох юм. Түр хороо байгуулж, нээлттэй сонсгол хийснээр ямар нэгэн “хууль бус үйлдэл” илэрвэл, эсвэл энд тэндээс “юм хум” олдвол сайн л биз. Баримтаа дэлгэж байгаад сайхан мэтгэлцье л гэж байгаа. Гэхдээ миний бодлоор нээлттэй сонсголын ач холбогдол нь дан ганц Ухаа худгийн асуудлыг шүүн хэлэлцэхдээ биш юм.

Монголын төр уул уурхайдаа цаашид ямар бодлого баримтлах юм бэ? Бүхнийг төрдөө хамж аваад байх уу, эсвэл хувийн хэвшилдээ орон зайг нь үлдээгээд дотоодын болон гадаадын хөрөнгө оруулалтыг дэмжих бодлого явуулах уу? Ийм том шийдлийн өмнө тулчихаад байна гэж би хувьдаа харж байна. Тэр үүднээс нээлттэй сонсгол чухал, түүнийг хийх хэрэгтэй гэж бодож байна.

ЭНЕРЖИ РЕСУРС “ӨРМӨӨ” АВЧ ҮЛДЛЭЭ ГЭЖ  БИ БОДДОГ БАЙСАН. ГЭТЭЛ ЯГ ТИЙМ Ч БАС БИШ ЮМ БАЙНА



-Тавантолгойн орд газар, Ухаа худагийн талаар танай Засгийн газрын шийдвэр хууль зөрчсөн гэх сэдэв О.Алтангэрэл сайдаас өмнө яригддаг байсан уу? Одоо л гарч ирж байгаа асуудал юм уу?
-Энэ сэдэв О.Алтангэрэл сайдаас өмнө яригдаж байсан. Ялангуяа сонгуулийн өмнө ёс мэт байнга гарч ирдэг сэдэв. Энэ удаа яагаад ч юм сонгуулийн дараа гаргаж байх юм. 2012 оны хавар УИХ-ын Эдийн засгийн байнгын хорооны саналаар Энержи Ресурс ХХК-д нүүрсний талбай, тусгай зөвшөөрөл олгосон байдлыг Үндэсний аудитын газраар шалгуулсан юм билээ. Би тэр үед байгаагүй, удаан хугацааны эмчилгээнд гадаадад байсан үе. Аудитын шалгалтын дүнг байнгын хороо хэлэлцсэн гэдэг. Аудитын энэ тайланг бүрэн эхээр нь  “Тавантолгойн цагаан толгой” гэх товхимолдоо би хавсаргасан.

Аудитын энэ тайлангийн сүүлийн өгүүлбэр нь анхаарал татдаг. Би уншаад өгъе. Хэдхэн мөр юм. “Засгийн газар болон Энержи Ресурс ХХК-ийн хоорондын гэрээний үүрэг зөрчигдөх тохиолдолд Энержи Ресурс ХХК-д ашиглалтын 5 лицензийг нь буцаан олгох, аль эсвэл төрийн оролцооны хувь хэмжээг 50 хүртэл хувиар бууруулах үр дагавар үүсэхээр байна” гэсэн байдаг. Харамсалтай нь, О.Алтангэрэл сайд аудитын энэ дүгнэлтийг үзээгүй бололтой. Тийм бол тэрбээр ажлын хэсгийг удирдах ажлаа дутуу хийжээ гэж ойлгогдохоор байгаа юм. Эсвэл үзсэн ч, үзээгүй дүр үзүүлж байж мэднэ. Тэгвэл ажлаа дутуу гэхээсээ буруу хийсэн гэж ойлгогдоно. 

-О.Алтангэрэл сайдын хэлснээр Ухаа худагийг Энержи Ресурс компанид өгөхдөө та Тавантолгойн бүлэг ордын “өрмийг” нь тэдэнд өгчихсөн юм биш үү?
-Дахин хэлье, манай Засгийн газар хэнд ч, юу ч өгөөгүй. Энержи Ресурс компанийн мэдэлд байсан 6 лицензийн 5-ыг нь төрийн мэдэлд авч, 1-ийг нь тэр компанид үлдээсэн тухай би сая ярьсан. Өгөх, өөрийнх нь юмыг түүнд үлдээх хоёр ялгаатай. Үүнийг нэгдүгээрт хэлье. Хоёрдугаарт, “өрмийг” нь үлдээсэн гэх тухай. Та нар бод доо. Ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийн дагуу 100 хувь мэдэлд нь байсан бүлэг орд газрын 96 хувийг нь төр авч байхад хувийн хэвшил үлдэж буй 4 хувьдаа яалаа гэж хамгийн муугаа авч үлдэх вэ дээ. Ихэнхээ “май” гээд өгч байгаа хэн ч гэлээ арай гайгүйгээ л авч үлдэхийг бодно. Би геологи, уул уурхайн мэргэжилтэн биш. Тиймээс бүлэг ордын аль хэсэг нь сайн, аль хэсэг нь муу гэдгийг мэдэхгүй.

Гэхдээ л Энержи ресурс “өрмөө” авч үлдлээ гэж би дотроо боддог байсан. Гэтэл яг тийм ч бас биш юм байна. Ухаа худаг муу хэсэг нь биш, гэхдээ өрөм нь бас биш юм байна. Хэдэн жилийн дараа телевизээр нэг нэвтрүүлэг гарч байхад нь таарсан. Тэр нэвтрүүлгээр “Тавантолгойн өрөм нь Баруун Цанхи юм шүү дээ” гэж манай уул уурхайн томчуудын нэг С.Авирмэд гуай ярьж байхыг нь харсан. Жишээ нь, Баруун Цанхид нүүрсээ 100 метрийн гүнээс ухаж авдаг бол, Ухаа худаг 300 метрийн гүнээс авдаг гэнэ. Мөн нүүрсний чанар чансаа, уул уурхайн олборлолтын технологи талаарх тодорхой мэдээллүүд бий. Эдгээр нарийн мэдээллүүдийг би энэ товхимолд оруулсан. Авирмэд гуайн оролцсон телевизийн тэр нэвтрүүлгийн линкийг ч бас оруулсан байгаа.

-Тавантолгойн бүлэг ордын 96 хувийг төрд авч, 4 хувийг нь хувийн компанид үлдээсэн тэр шийдвэр нь хууль зөрчөөгүй гэж Та сая хэллээ. Тийм байж гэж бодъё. Харин эдийн засгийн талаасаа энэ шийдвэрээ Та хэр зөв шийдвэр болсон гэж үздэг вэ?
-Наадах чинь намайг зовоодог эвгүй асуулт мөн. Би хоёр талаас, бүр тодруулж хэлбэл хоёр туйлаас шүүмжлүүлдэг хүн. “Ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийг хуулийн дагуу авч, лицензийн төлбөрөө төлсөөр ирсэн, хайгуулын ажилд үлэмж хөрөнгө зарцуулсан компанийн лицензийг яахаараа төр булааж авдаг юм!” гэж шүүмжлэх нэг хэсэг байдаг. Жишээ нь, миний сайн танил нийтлэлч Баабар байна. Тэрбээр 2008 оны хавраас хойш энэ асуудлаар намайг шүүмжилж гоочилсоор ирсэн. “Чи яах гэж хувийн хэвшилд байсан ордыг төрийн мэдэлд авсан юм? Тэрийгээ том гавьяа байгуулсан юм шиг яагаад ярьдаг юм бэ?” гэдэг. Гэтэл нөгөө туйлаас нь “Хувийн компанид тэр том орд газрын 4 хувийг үлдээгээд байхдаа яадаг юм, 100 хувь төрд авах ёстой байсан юм” гэх нь бий. Тэр үеийн Ерөнхийлөгч Н.Энхбаяр иймэрхүү юм ярьдаг байсан. Мөн тэр үед талбай дүүрэн жагсаж байсан МоАХ, Иргэний хөдөлгөөний төлөөлөл иймэрхүү шаардлага тавьдаг байсан. Энийх нь дагуу явбал бол дээрэм болох байлаа. Ардчилсан Үндсэн хуультай, зах зээлийн эдийн засаг руу явж байгаа улсад төрийн дээрэм хийж болохгүй. Хэрхэвч болохгүй. Үүнд эргэлзээд байх юмгүй. 

Ялангуяа сүүлийн үед Тавантолгойн орд газрын төрийн мэдлийн хэсэгтэй холбоотой нүүрсний хулгайн асуудал хурцаар яригдаж байна. Ял аваад “аавынх руу” явсан улс ч байна. 

Тавантолгойн талаарх Засгийн газрынхаа тэр шийдвэрийг эдийн засаг, бизнесийн модель талаас хамгийн зөв шийдвэр гэж болсон гэж би муйхарлаж зүтгээд байдаггүй. Өөр сайн хувилбар байсан байхыг үгүйсгэхгүй. Ялангуяа сүүлийн үед Тавантолгойн орд газрын төрийн мэдлийн хэсэгтэй холбоотой нүүрсний хулгайн асуудал хурцаар яригдаж байна. Ял аваад “аавынх руу” явсан улс ч байна. Ийм яриа сураг гарах тусам энэ орд газрын талаар гаргасан шийдвэрийнхээ талаар миний эргэлзээ төрдөг болсон. Энэ том ордын дийлэнх хэсгийг төрийн мэдэлд шилжүүлж авсан маань зүйтэй алхам байв уу, үгүй юү? гэж боддог болсон, нуугаад яах вэ. Төрийн, ард түмний мэдэлд авсан гэх далбаан дор хуншгүй зарим дарга нарын мэдэлд л өгсөн болж таарч байх шиг. Гэтэл үүний хажууд 4 хувийг авч үлдсэн хувийн хэвшлийн бүтээн байгуулалт нь, эдийн засгийн үр ашиг нь, улсын төсөвт төлсөн татвар хураамж нь, нийгмийн өмнө хүлээсэн хариуцлагынхаа хүрээнд хийж буй ажлууд нь, Цогтцэций сумын өнөөгийн төрх байдал нь... гэх мэтийг бодохоор миний эргэлзээ улам нэмэгддэг.

-Таны энэ үгнээс үзвэл уул уурхайн бизнес бүхэлдээ хувийн хэвшлийн мэдэлд байх ёстой гэж Та одоо үздэг болсон юм уу?
-Тэгж бас туйлширмааргүй байна. Би Чили улсад очиж байсан. Чилийн алдарт Коделко нь төрийн өмчит уул уурхайн компани. Дэлхийн хамгийн том зэс үйлдвэрлэгч компани бөгөөд жилдээ 1.8 сая тонн зэс үйлдвэрлэж, дэлхийн зэсний нийт хэрэгцээний 11 хувийг дангаараа хангадаг. 100 гаруй жилийн түүхтэй, 100 хувь төрийн өмчит энэ компани 18 мянган ажилтантай. Тэнд хулгай зэлгий, авилга хээл хахууль байхгүй гэдэг юм билээ. Бүх юм удирдлага менежмент, хяналт шалгалтын тогтолцооноос л хамаарна. Төрийн мэдлийнх гэхээр хулгай заавал нүүрлэж байх ёстой ч юм биш. Нөгөө талаас бүхнийг хувьчлахыг зөв гэхгүй. Эдийн засаг-бизнесийн тооцоо нь буруу, ажлын зохион байгуулалт, менежмент дээрээ бүдэрч яваа хувийн компани манай уул уурхайн салбарт зөндөө л байна. 

-Та тэгээд Тавантолгойн орд газрын талаар гаргасан шийдвэрээ яг юу гэж үздэг юм бэ, эцсийн эцэст. Зөв шийдвэр юм уу, буруу шийдвэр байж уу? 
-“Өнөөдрийн өндөрлөгөөс харахад” гэж ирээд л ярьдаг даа. Тэрэн шиг өнөөдрийн энэ өндөрлөгөөс харахад төрийн мэдлийн Тавантолгойд хулгай нүүрлэв гэж сонссон хүний хувьд бол нэлээд эргэлзээ надад төрж байна. Тэр тухайгаа би та нарт илэн далангүй сая ярилаа. Гэхдээ эцсийн дүндээ, тухайн цаг үеийн нөхцөлийг эргэн санавал тэр үед зөв талдаа шийдвэр гаргасан юм байна гэж боддог. Гэхдээ 100 хувь зөв гэж хэлж чадахгүй. 100 хувь зөв юм гэж хорвоод байхгүй биз. Асуудлыг олон талаас нь, сайн мууг  нь зэрэгцүүлэн тавьж байж дүгнэх ёстой. Дан мууг нь хараад, яриад байж таарахгүй.

Сайн үр дүн юу байв гэж бас харах ёстой. Тэр талаас нь харвал, Эрдэнэс Тавантолгой ХК-ийн мэдэлд Тавантолгойн 96 хувийг хариуцуулж өгсний эерэг тал бас байна. 2025 оны тайлан гарах болоогүй учраас урд оныг нь ярья. Эрдэнэс Тавантолгой ХК нь 2024 онд улс, орон нутгийн төсөвт 3.5 их наяд төгрөгийн татвар хураамж төвлөрүүлсэн гэдэг. Энэ бол манай улсын төсвийн орлогын 10 гаруй хувь юм шүү дээ. Яг ингээд үзэх юм бол Ю.Цэдэнбал даргын үед байгуулагдсан Эрдэнэт үйлдвэр, С.Баярын Засгийн газрын үед шийдэгдсэн Оюутолгой, Тавантолгойн орд газрууд Монгол Улсын төсвийн хүндийг өнөөдөр үүрч байна. Улсын төсвийг тэтгэдэг тулгын гурван чулуу юм шүү дээ. Ам асуусан асуулт тавьдаг ийм олон сэтгүүлч хараад жоохон онгирмоор санагдлаа, уучилна биз дээ.

-Төсвийг тэтгэдэг тулгын гурван тэр чулуунд хулгай нүүрлэсэн байна шүү дээ. Та юу гэж бодож байна?
-Сайны хажуугаар саар гэдэг шиг Тавантолгойн төрийн мэдлийн хэсэгт хулгай нүүрлэсэн нь үнэн. Одоо цэгцэлж эхэлж байх шиг. Эрдэнэт яг одоо ямар байгааг би мэдэхгүй. Хуучин бол хулгай, шахааны нэг том уул уурхай байсан. За манай хэд яах вэ гэхэд гадны менежменттэй гэгддэг Оюутолгойн ханган нийлүүлэлт дээр хууль бус юм гараад, хууль хүчнийхэн шалгаж байна гэж дуулдсан. Засгийн газруудын нэг том алдаа бол байгуулсан гэрээнийхээ биелэлтийн хойноос явдаггүй. Гэхдээ явлаа гээд хол хүрч чадахгүй. 34 хувьдаа таарсан л төлөөлөл нь Оюу толгойн ТУЗ-д суудаг. Эрх мэдэл бараг үгүй.

Англид Элчин сайд байхдаа би “Рио Тинто” компанийн удирдлагатай муудалцаж байсан. Оюу толгойд байгаа залуучууд над руу нэг зураг илгээсэн юм. Гаднаас ирсэн контейнер нээхэд дотор нь ганцхан принтер байсан гэсэн. Тэгэхээр чингэлгийн бизнес эрхэлдэг улсуудтай Оюу толгойн удирдлага нь биш байлгүй, харин дунд түвшний шийдвэр гаргадаг хүмүүс хуйвалдсан байж болох талтай.  Тэр зургийг би Рио Тинтогийн удирдлагад харуулж “Ийм юм болж байна, энэ бүх зардлын 34 хувь буюу гуравны нэгийг манай Засгийн газар хариуцаж байгаа шүү” гэж хэлж байсан удаатай.

УУЛ УУРХАЙН БОДЛОГО ДЭЭРЭЭ ҮНДЭСНИЙ ЗӨВШИЛЦӨЛ, ЭРҮҮЛ САРУУЛ ОЙЛГОЛЦОЛД ХҮРЭХ ХЭРЭГТЭЙ. ТИЙМ Ч УЧИР  БИ ЭНЭ ТОВХИМЛЫГ ГАРГАЖ БАЙГАА ЮМ

-Та Оюутолгойн асуудлаарх УИХ-ын түр хорооноос зохион байгуулах нээлттэй сонсголд дуудагдсан гэсэн.
-Ийм сонсголын практик ач холбогдол нь юу байхыг би мэдэхгүй байна. “Хэзээ ногдол ашгаа авах нь бүү мэд, гадны компанийн хувьцааны бөөн зардал, зээлийн хүү дагуулсан тэр гайт 34 хувьтай дахин ингэж зууралдахгүй юм шүү” гэсэн гашуун сургамжаа ярьсан, ирээдүйг чиглэсэн эрүүл саруул  сэдэвтэй сонсгол бол хэрэгтэй л байх. Тэрнээс 34 хувьтай холбоотой зардал, тэр зардлыг төлөх үүднээс авсан зээл, түүний хүүг бууруулах асуудлыг бид дотроо, өөр хоорондоо яриад яах юм? Ямар үр дүн гарах юм? Энэ бол цэвэр Засгийн газар, гадны компани хоёр хоорондоо хэлэлцээр хийж тохирвол тохирох л асуудал. “Эсгий хийх газар нохой хэрэггүй” гэдэг шиг мань мэт одоо юу ярих вэ дээ? Гол асуудал тэр 34 хувьд байгаа юм. “Даахгүй нохой булуу хураана” гэдэг шиг оруулах хөрөнгөгүй байж бид тэр гадны компанийн хувьцааны 34 хувийг авдаг нь буруу болсон. 

Ирээдүйн ногдол ашгаа бодоод өөртөө авсан тэр 34 хувь бол бүх зардлын 34 хувийг даах ялд биднийг унагасан. Энэ ялыг бид өнөөг хүртэл эдэлсээр л явна. Дээр нь тэр ялаа үүрч, төлбөр хийх мөнгө бидэнд зээлсэн хөрөнгө оруулагч маань зээлийн хүүн дээр тоглож, түүнийгээ өсгөн биднийгээ дамшиглаж байна. 34 хувиас татгалзаж, АМНАТ-аа нэмэх хэрэгтэй. Хуулийн тийм бололцоо өнгөрсөн жилээс бидэнд нээгдсэн. Энэ чиглэлээр тэр хийх гээд байгаа сонсгол дээрээ эрүүл, рационал яриа өрнүүлбэл болж байна. Гэхдээ тийм яриа өрнөх шинж огт харагдахгүй байна. Тэгээд ч би Оюутолгойн энэ гайт 34 хувийг ярьсаар олон жил боллоо. Сонсгол дээр би очоод дахиад үүнийгээ ярих уу? Одоо залхаж байна. Харин Тавантолгой бол манай дотоод асуудал юм, тийм учраас дотроо ярих, шийдэх асуудал зөндөө бий.

-Та саяхан нэг жиргээ хийсэн байсан. “Хэн ч танихгүй УИХ-ын хэдэн шинэков мань мэтийн фон дээр поопрох юм байх” гэсэн утгатай. Үүнээс үзвэл та тэр сонсголд очихгүй бололтой.   
-Очихгүй, яах юм. Гурван зуун гэрч, гурван Ерөнхийлөгч, есөн Ерөнхий сайд, хэдэн арван сайд, УИХ-ын гишүүд, өөр хэн хэнийг ч дуудсан гэлээ дээ. Дээр нь хэдэн мянган хуудас баримт бэлдсэн ч гэх шиг. Пооп концертоо тоглох тайзаа их томоор засаж байна уу даа л гэж надад харагдсан. Гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулагч нараа улам үргээх арга хэмжээ болох вий гэж би үнэхээр айж байна. Гэтэл уул уурхай бол манай эдийн засгийг авч яваа гол салбар байдаг. Яана даа…

-Монгол Улсын эдийн засгийн 93 хувийг уул уурхайн салбар тэтгэж байна. Хэдийгээр эдийн засгийг  солонгоруулахын тулд ноолуур болон хөдөө аж ахуйн гаралтай бусад түүхий эдийг боловсруулах, эцсийн бүтээгдэхүүн болгож экспортлох талаар бодлого хэрэгжүүлж байгаа ч нэг хэсэгтээ л уул уурхайгаараа тэжээлгэх болов уу. Ийм цаг үед уул уурхайн салбарт чиглэсэн төрийн бодлого ямар байх нь зохистой гэж Та боддог вэ?
-Уул уурхайн бодлого, энэ чиглэлийн хууль зүйн орчин маань рационал, ойлгомжтой, өрсөлдөх чадвартай байх талдаа гараасай билээ гэж хүсэж байна. Энэ чинь эрүүл мэнд, боловсрол, нийгмийн хамгаалал гээд бусад бүх салбараа тэтгэж байгаа салбар шүү дээ. Төрдөө бүхнээ овоолоод, хувийн хэвшлээ дээрэлхээд, дорд үзсээр өнөөг хүрлээ. Өнөөдөр яг ийм байгааг бид бүгд харж байна. Уул уурхайн бодлого дээрээ үндэсний зөвшилцөл, эрүүл саруул ойлголцолд хүрэх зайлшгүй хэрэгтэй. Тийм ч учир нь энэ товхимлыг би гаргаж байгаа юм. Энд байгаа энэ олон баримтыг үзээд юм ойлгоосой гэж хүсч байна. Ухаа худаг, уул уурхайн тулгамдсан асуудлаар нээлттэй сонсголоо хийгээсэй билээ гэж хүсэж байна. Сонсголоо хийвэл би өөрийгөө өмөөрч, зөвтгөх гэж очихгүй. Өнгөрсөн түүх маань энэ юм, одоо цаашаа яавал дээр вэ гэж ярилцахаар очно. Хувийн хэвшлийнхний үгийг бас сонсмоор байна. Одоогийн эрх баригчид юу бодож, юу хийх гэж байгааг нь мэдмээр байна. Төрийн болон хувийн сайн хэвшлийн үйл ажиллагааны эдийн засгийн үр ашгийг нь харьцуулж хар л даа. Гадна дотны хувийн хэвшлийн менежментийг төрийн өмчит компаниууддаа оруул л даа. Чилийн Коделкогийн жишгээр Эрдэнэс Тавантолгой маань ажиллаж болохгүй гэж үү? Болно шүү дээ. Хууль нь ч, төрийн бодлого нь ч энэ рүү яваасай билээ. Сэтгүүлчид нь ч үүнийг шаарддаг бол ажил бүтнэ гэсэн өөдрөг үзэлтэй байна.

-Танд Ерөнхий сайд байхдаа дутуу хийсэн, эсвэл хийж чадсангүй, цаг үе нь биш байсан даа гэж боддог зүйл байдаг уу? Жишээ нь, манайх цахилгааны хомсдолтой болоод удаж байна, өвөл болоход хот хөлдөж болзошгүй аюул тулж ирдэг. Та Ерөнхий сайд байхдаа хотод ганц цахилгаан станц барьж болоогүй юм уу?  
-Наад асуултыг чинь надаас олон асуудаг. ”Тэр байнга ярьдаг Оюутолгой, Тавантолгой чинь яах вэ. Манайд цахилгаан эрчим хүч хамгаас илүү хэрэгтэй байна. Та яагаад ядаж ганц цахилгаан станц бариагүй юм бэ?” гэж ам асуудаг. Намайг Ерөнхий сайд байхад цахилгаан станц барих шаардлага байгаагүй. Яагаад гэвэл тэр үед БНХАУ-ын хөрөнгө оруулалтаар Шивээ-Овоод 6000 МВт-ын цахилгаан станц барих тухай яригдаж эхэлсэн. Манай 4-р цахилгаан станцын хүчин чадлыг 10 үржүүлсэн станц гэсэн үг. Ийм их хүчин чадалтай нүүрсний цахилгаан станц тэр үед дэлхийд дөрөвхөн байсан гэдэг. Манай тэр үеийн хэрэгцээ 1000 МВт арай хүрэхгүй байсан. Одоогийн хэрэгцээ маань 2000 МВт-д дөхөж байна. Бидний хувьд маш ашигтай, нэг том мега-төсөл болох байсан юм. Хүрэн нүүрсийг хол зөөх тусам үнээ алддаг. Тэрний оронд хүрэн нүүрсээ эндээ шатаагаад, цахилгаан эрчим хүч үйлдвэрлэн нэмүү өртөг хийж, гадагш экспортлох нь зөв хувилбар. Энэ хэлэлцээрийг би Хятадын тэр үеийн Ерөнхий сайд Вэн Зябаотай хийх ёстой болов. Гэтэл Шивээ-Овоогийн ордыг 1997 оны Ашигт малтмалын хуулиар хувийн хэвшлийнхэн маань дангаараа болон худалдаа наймааны урд талын нөхөдтэйгөө нийлээд сүрэг хулгана шиг жижиг жижгээр хуваагаад  авчихсан байв. 

Гэхдээ би Бөөрөлжүүтийн цахилгаан станцын төсөлтэй ноднин танилцсан. Тэнд инженер-технийкийн ажилтан 1500 хятад иргэн ажиллаж байна гэсэн. Обьектоо улсын хил шиг хашаалчихсан, тэрүүгээр хятад иргэн байтугай хятадын тэжээсэн хулгана гарахааргүй харуул хамгаалалттай юм билээ. 

Лиценз эзэмшигч дотор нь хүний, өөрийн баахан л хүн байсан. Бизнесийнхэн ч байсан, улстөрийнхөн ч байсан. Нэрийг нь одоо дурдаад яах вэ. Би 2009 оны хавар нэг хаалттай хурал хийж, “Энэ олон лицензийг хэн хэн, яаж авсныг та нар мэдэж байгаа, би ч мэдэж байна. Энэ тухай олон нийтэд яриад, зарлаад явамгүй байна. Лицензээ улсдаа буцаагаад өгчих. Та нар хөрөнгө оруулж, өрөм тавьсан бол нөхөн олговрыг нь зохих хэмжээнд нь өгье” гэсэн. Ихэнх нь буцаагаад өгсөн. Тэгж гэмээнэ Шивээ-Овоог төрийн мэдэлд эргүүлж авсан. Төрийн мэдэлд аваагүй бол би Хятадын Ерөнхий сайд Вэнь Зябао-той хэлэлцээр хийх боломжгүй. Уурхайн ихэнхийг төрийн мэдэлд авсныхаа дараа Хятадад очиж, Ерөнхий сайдтай нь уулзаж, 6000 МВт-ын цахилгаан станц барих баримт бичигт гарын үсэг зурсан.

Тэр том станцыг барихад 5000 хятад орж ирэх байсан юм билээ. Би 2009 оны 10-р сард ажлаа өгсөн. ҮАБЗ-өөр энэ асуудлыг 2010 онд хэлэлцээд, Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж “5000 хятад орж ирнэ гэдэг үндэсний аюулгүй байдалд нөлөөлнө, энэ төслийг зогсоо” гэсэн гэдэг. 5000 хятад манай нутагт орж ирэхэд тийм ч таатай биш л дээ. Гэхдээ би Бөөрөлжүүтийн цахилгаан станцын төсөлтэй ноднин танилцсан. Тэнд инженер-технийкийн ажилтан 1500 хятад иргэн ажиллаж байна гэсэн. Обьектоо улсын хил шиг хашаалчихсан, тэрүүгээр хятад иргэн байтугай хятадын тэжээсэн хулгана гарахааргүй харуул хамгаалалттай юм билээ. Зохицуулж болдог л юм байна. Хэрэв бид тэр станцыг бариулсан бол одоогийн хүндрэл үгүй, цахилгаанаа зараад төсөвт маань нэмэртэй, аж үйлдвэрээ илүү хөгжүүлэх боломжтой л байх байж. Урд байсан хүмүүс рүүгээ би элдэв үг хэлээд байхыг хүсдэггүй ч, алдагдсан боломжийн тухай л яриа юм.

-Алдагдсан боломж гэснээс танай Засгийн газрын үед эхэлсэн төмөр замын бүтээн байгуулалтын ажлууд бас зогссон байх аа? 
-Манай Засгийн газар гурван компанид төмөр зам барих зөвшөөрөл өгсөн. Нэг нь “Болд төмөр Ерөө гол”. Тэр төсөл бол хэрэгжсэн. Нөгөөх нь МАК-д, гурав дахийг “Эм Си Эс”-д өгсөн. Төмөр зам барихад улсаас мөнгө зарах огт хэрэггүй. Улс эмнэлэг, боловсролдоо мөнгөө зараг л дээ. Компаниуд хөрөнгөө босгоод, эрсдэлээ даагаад барина биз. Хувийн хэвшил төмөр замын ажлаа хийгээд эхэлсэн байсан. Гэтэл Засгийн газрын залгамж чанар байхгүйгээс эдгээр төслүүд зогссон. “Ийм сайн төсөлд яахаараа хувийн хэвшил орж байдаг юм. Төр өөрөө төмөр зам барина” гээд л төмөр замын ажлыг зогсоосон, хувийн хэвшлээ хөөж гаргасан. Гэтэл төр өөрөө барьсан юм байхгүй. Сүүлд нь барихдаа мухар төмөр зам барьсан. Төмөр замаа хэтэрхий өндөр үнэтэй барьсан, одоо болтол холбогдоогүй. Холбохын тулд хятадуудын аманд орж байх шиг. “Манай ажил нэг иймэрхүү” гэдэг л болоод байна. 

Гэхдээ алдагдсан боломж гэдэг бол тусдаа сэдэв. Л.Оюун-Эрдэнэ Ерөнхий сайд байхдаа “Алдагдсан боломжийн хэмжээ мөнгөн дүнгээр бол манай дотоодын нийт бүтээгдэхүүний хэмжээтэй тэнцэнэ” гээд энэ сэдвийг хөндөж эхэлсэн. Гэхдээ дуусгаж амжаагүй ажлаасаа буусан. Энэ бол жич яримаар том сэдэв мөн. “Хийсэн нь адлагдаж, хийрхсэн нь алдаршдаг” болоод байгаа гээд энэ сэдвийг дэлгэрүүлж яривал зөндөө л юм бий. Өнөөдөр би сэтгүүлч та нөхдөд “Тавантолгойн цагаан толгойн” тухай л голчлон ярья гэж бодсон юм. Та хэд элдэв юм асуугаад би үндсэн сэдвээсээ хамаагүй хальчихлаа. Дараа жич уулзаж, тодорхой тодорхой сэдвээр ярилцъя. Би ярилцах, санал солилцоход бэлэн шүү.